Sơn mài là một chất liệu nghệ thuật đặc trưng của Việt Nam, không chỉ sử dụng để vẽ tranh mà còn ứng dụng trong nhiều sản phẩm thủ công mỹ nghệ khác như hoành phi, câu đối, đồ gia dụng, và tượng Phật. Sơn mài có thể thực hiện trên nhiều chất liệu khác nhau như gỗ mỡ (vàng tâm, dổi, de, mít…), gỗ dán, và giấy nện. Để hoàn thiện một sản phẩm sơn mài, người nghệ nhân phải trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ, mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự khéo léo, kiên trì và tâm huyết.
Ngày nay, Việt Nam chỉ còn tồn tại một số ít làng nghề sơn mài, nhưng mỗi làng nghề đều mang trong mình những giá trị truyền thống và sự sáng tạo độc đáo.
Contents
Làng Nghề Sơn Mài Hạ Thái – Hà Nội
Làng nghề sơn mài Hạ Thái, nằm ở xã Duyên Thái, huyện Thường Tín, có lịch sử trên 200 năm. Ban đầu, các sản phẩm của làng chủ yếu là đồ thờ cúng phục vụ nhu cầu văn hóa tâm linh. Hiện nay, với xu hướng của thị trường, các sản phẩm sơn mài Hạ Thái đã trở nên đa dạng, bao gồm khay, đĩa, lọ hoa, hộp đựng trang sức, tranh phong cảnh, sản phẩm trang trí nội thất, quà tặng và đồ lưu niệm.
Tranh sơn mài Hạ Thái không chỉ đơn thuần là một lớp màu mà là sự kết hợp tinh tế của nhiều lớp nghệ thuật khác nhau. Những tác phẩm sơn mài đòi hỏi các nghệ nhân phải chăm chút từng chi tiết nhỏ. Mỗi công đoạn thực hiện đều cần sự tỉ mỉ và công phu.
Các bức tranh sơn mài được ứng dụng trên nhiều đồ dùng như bình hoa, chén bát, dĩa, hộp… Quá trình tạo ra một tác phẩm sơn mài bao gồm nhiều giai đoạn như:
- Bó hom vóc
- Trang trí
- Mài
- Đánh bóng
Mỗi giai đoạn đều phải được thực hiện kỹ lưỡng để tạo nên những bức tranh hoàn hảo nhất. Các chủ đề phổ biến trong tranh sơn mài Hạ Thái bao gồm hoa văn trang trí, tạo hình mặt đá ngẫu nhiên… Điểm đặc biệt của các tác phẩm này là sự pha trộn màu sắc độc đáo. Những tông màu mang đậm chất Á Đông và văn hóa Việt cổ được thể hiện trên các vật dụng.
Nguyên liệu chính để tạo nên tranh sơn mài Hạ Thái là sơn Nhật. Loại sơn này được ưa chuộng do sơn ta có nhiều hạn chế, bao gồm sự phụ thuộc vào thời tiết. Trong điều kiện khí hậu khô ráo, việc sử dụng sơn ta sẽ gặp khó khăn. Sơn Nhật cũng giúp tranh có độ bóng mịn, hấp dẫn hơn. Bên ngoài, người ta thường phủ thêm một lớp sơn bóng để tăng thêm sự thu hút cho tranh. Tuy nhiên, sơn ta vẫn có những ưu điểm riêng, thể hiện sự tinh xảo và tỉ mỉ của tác phẩm.
Kỹ thuật quan trọng nhất trong quá trình tạo tranh là pha sơn. Các nghệ nhân cần biết cách pha sơn đạt chuẩn, sao cho sơn có độ đặc vừa phải và màu sắc lên đẹp, không quá nhạt.
Các nghệ nhân Hạ Thái đã áp dụng nhiều kỹ thuật hiện đại trong pha chế và thay đổi quy trình sơn để làm cho sản phẩm bóng, bền, đẹp hơn. Sản phẩm sơn mài Hạ Thái đã chinh phục khách hàng trong nước và quốc tế, từ Đông u, Châu Á, Châu u, Châu Mỹ, Úc, đến Trung Đông. Sự sáng tạo không ngừng của những người làm nghề đã góp phần làm đẹp cho đời và nâng cao đời sống của người dân nơi đây.
Làng Nghề Sơn Mài Cát Đằng – Nam Định
Làng nghề sơn mài Cát Đằng, xã Yên Tiến, huyện Ý Yên, Nam Định, có lịch sử hơn 600 năm. Trải qua nhiều giai đoạn phát triển, những nghệ nhân Cát Đằng vẫn duy trì nghề truyền thống, sản xuất các sản phẩm sơn mài trên gỗ như ngai, ỷ, kiệu, tượng, tranh, phục vụ cho sinh hoạt tôn giáo. Đồng thời, họ cũng phát triển nhiều mẫu mã sản phẩm tiêu dùng, phù hợp với nhu cầu thị trường trong nước và xuất khẩu.
Từ nghề sơn mài truyền thống, hiện nay xã Yên Tiến đã phát triển song song ba loại sản phẩm: sơn mài truyền thống (chủ yếu là tranh, ảnh, đồ lưu niệm); sơn dầu (các loại đồ thờ cúng); và các sản phẩm thủ công mỹ nghệ.
Các nghệ nhân Cát Đằng đã sáng tạo phương pháp làm sơn mài trên nứa, kết hợp giữa yếu tố cổ điển và hiện đại. Đây là sự pha trộn giữa kinh nghiệm lâu đời và chất liệu mới để tạo ra những sản phẩm độc đáo và có tính thẩm mỹ cao. Ban đầu, các sản phẩm này được xuất khẩu kèm với hàng sơn mài sang Liên Xô và một số nước Đông Âu cũ. Khi những thị trường này dần biến mất, nghề cũng bị mai một. Tuy nhiên, nhiều nghệ nhân đã kiên trì giữ nghề, không ngừng nghiên cứu và đổi mới mẫu mã, cũng như chọn lựa nguyên liệu mới để tạo ra sản phẩm tốt nhất. Sau nhiều lần thử nghiệm và cải tiến, khoảng 5 năm trở lại đây, các mặt hàng mới này mới thực sự thu hút sự quan tâm của khách hàng.
Nghệ thuật sơn mài Cát Đằng nổi tiếng với chất lượng kỹ thuật và mỹ thuật độc đáo, phản ánh nhiều chủ đề phong phú từ linh vật long, ly, quy, phụng, đến cảnh sinh hoạt nông nghiệp như rừng cọ, đồi chè, cảnh đi cấy, chăn trâu, đánh cá. Dưới bàn tay khéo léo của người thợ Cát Đằng, nghệ thuật sơn mài Việt Nam đã tỏa sáng trên nhiều loại sản phẩm, khẳng định tài hoa của người thợ xứ Nam.
Làng Nghề Sơn Mài Tương Bình Hiệp – Bình Dương
Làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp nằm ở vùng ven thành phố Thủ Dầu Một, Bình Dương, cách Sài Gòn hơn 30 km. Nơi đây nổi tiếng khắp cả nước và thế giới với những sản phẩm sơn mài truyền thống và sơn mài ứng dụng, nổi bật với chất lượng tinh xảo và mang đậm phong cách Á Đông.
Làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp nổi tiếng với quy trình sản xuất qua 25 công đoạn, mỗi công đoạn đòi hỏi sự tỉ mỉ và công phu. Các cơ sở tại đây sản xuất đa dạng các sản phẩm sơn mài, từ tranh nghệ thuật đến các sản phẩm ứng dụng và trang trí như bình, lọ, dĩa, vòng tay, hộp. Sơn mài Tương Bình Hiệp đã được công nhận là làng nghề truyền thống và nằm trong danh mục di sản phi vật thể quốc gia.
Các làng nghề sơn mài tại Việt Nam không chỉ giữ gìn và phát triển những giá trị truyền thống mà còn không ngừng sáng tạo, nâng cao chất lượng sản phẩm, góp phần quảng bá nghệ thuật sơn mài Việt Nam ra thế giới.
