Las Meninas (Các Thị Nữ) là một tác phẩm nổi tiếng của họa sĩ Diego Velázquez, được sáng tác vào năm 1656. Velázquez, một trong những họa sĩ vĩ đại nhất của Thời kỳ Hoàng Kim Tây Ban Nha, đã thể hiện tài năng vượt trội trong bức tranh này, hiện đang trưng bày tại bảo tàng Museo del Prado ở Madrid. Bức tranh nổi bật với cấu trúc phức tạp và bí ẩn, khiến người xem phải suy ngẫm về sự kết hợp giữa thực tế và ảo tưởng. Mỗi chi tiết trong tác phẩm góp phần tạo ra một không gian đầy ẩn ý, làm nổi bật những nhân vật được miêu tả.
Las Meninas vẽ cảnh trong một phòng lớn tại cung điện Madrid, nơi vua Philip IV của Tây Ban Nha sinh sống. Tác phẩm mô tả nhiều nhân vật từ triều đình, và theo một số nhà phê bình, khung cảnh trong tranh được tái hiện giống như một khoảnh khắc bất ngờ, giống như một bức ảnh chụp lại thời điểm đó. Chính những yếu tố độc đáo này đã khiến Las Meninas trở thành một trong những bức tranh được nghiên cứu và phân tích sâu rộng nhất trong lịch sử hội họa phương Tây.
Contents
Nguồn Gốc Của Bức Hoạ Las Meninas
Vào thế kỷ 17 tại Tây Ban Nha, họa sĩ thường không được coi trọng trong xã hội như các nghệ sĩ của các lĩnh vực khác như thơ ca hay âm nhạc. Nghề vẽ tranh chủ yếu được xem là một nghề thủ công. Tuy nhiên, Diego Velázquez, với tài năng xuất chúng, đã đạt được sự công nhận và thăng tiến trong triều đình của Vua Philip IV. Vào tháng 2 năm 1651, ông được bổ nhiệm làm thị thần cung điện (aposentador mayor del palacio), một chức vụ mang lại cho ông cả địa vị và phần thưởng vật chất, mặc dù công việc này chiếm phần lớn thời gian của ông. Trong tám năm cuối đời, Velázquez chủ yếu vẽ chân dung gia đình hoàng gia, và tác phẩm Las Meninas ra đời trong khoảng thời gian này, khi ông đã ở trong triều đình hơn 30 năm.
Vào thời điểm bức tranh được vẽ, Vua Philip IV đã trải qua những mất mát lớn, khi người vợ đầu tiên Elizabeth qua đời vào năm 1644 và con trai duy nhất Balthasar Charles qua đời vào hai năm sau đó. Sau đó, ông kết hôn với Mariana của Áo, và con gái Margaret Theresa, đứa con duy nhất của họ, đã trở thành nhân vật chính trong nhiều bức tranh của Velázquez. Dù Philip IV phản đối việc vẽ chân dung khi đã già, ông vẫn đồng ý để Velázquez đưa ông vào Las Meninas. Bức tranh được thực hiện trong phòng làm việc của Velázquez, nằm trong một không gian mà nhà vua từng sử dụng làm xưởng vẽ riêng.
Trong những năm 1640 và 1650, Velázquez không chỉ là họa sĩ cung đình mà còn là người phụ trách bộ sưu tập nghệ thuật ngày càng phát triển của Vua Philip IV. Ông có quyền giám sát việc trang trí các phòng trưng bày tranh, thảm, tượng, cũng như tìm kiếm và ghi chép các tác phẩm nghệ thuật cho bộ sưu tập của nhà vua. Dưới sự giám sát của ông, nhiều tác phẩm nổi tiếng của Titian, Raphael và Rubens đã được đưa về bảo tàng Prado ngày nay.
Las Meninas đã trải qua một số thay đổi qua các thời kỳ. Bức tranh từng bị cắt ở hai bên và bị hư hại trong vụ hỏa hoạn năm 1734, nhưng đã được phục hồi. Sau khi được cứu khỏi đám cháy, bức tranh đã trở thành một phần của bộ sưu tập hoàng gia và được đưa vào danh mục vào năm 1747-48. Từ đó, tác phẩm đã được xác định là một trong những di sản nghệ thuật quan trọng của Tây Ban Nha.
Bức tranh đã từng được làm sạch vào năm 1984 dưới sự giám sát của nhà bảo tồn John Brealey, nhưng việc này đã gây ra sự phản đối từ công chúng, đặc biệt là từ những người cho rằng chỉ những người Tây Ban Nha mới đủ khả năng xử lý và hiểu rõ ý nghĩa văn hóa của tác phẩm. Tuy nhiên, các chuyên gia như López-Rey đánh giá công việc phục chế này là hoàn hảo.
Ngày nay, Las Meninas không được cho mượn để triển lãm vì kích thước, tầm quan trọng và giá trị nghệ thuật của nó.
Bố Cục Và Các Nhân Vật Trong Bức Tranh
Bức tranh Las Meninas của Diego Velázquez được thiết lập trong một studio ở cung điện Alcázar của Philip IV tại Madrid. Phòng trong tranh có trần cao và được bố trí như một “chiếc hộp đơn giản,” chia thành một lưới phối cảnh với một điểm biến mất duy nhất. Cảnh vật chính tập trung vào Infanta Margaret Theresa, cô công chúa năm tuổi, là con gái duy nhất còn sống của Philip IV và Mariana. Cô được phục vụ bởi hai người hầu gái, Doña Isabel de Velasco, đang chuẩn bị cúi chào công chúa, và Doña María Agustina Sarmiento de Sotomayor, người quỳ xuống mời cô uống nước từ một chiếc cốc màu đỏ.
Bên phải Infanta là hai chú lùn: Mari Bárbola người Áo mắc chứng loạn sản sụn và Nicolás Pertusato người Ý, người đang cố đánh thức một chú chó ngao đang ngủ. Cô giám hộ Doña Marcela de Ulloa đứng sau, mặc đồ tang và đang trò chuyện với một vệ sĩ không rõ danh tính. Phía sau và bên phải Infanta là Don José Nieto Velázquez, người quản gia của nữ hoàng, có thể là họ hàng của Velázquez. Ông đứng tạm dừng trên các bậc thang, được mô tả với hình bóng mờ ảo đang giữ một tấm rèm mở trên cầu thang ngắn. Cảnh này mở ra một không gian phía sau, khiến ánh nhìn của người xem bị cuốn hút vào chiều sâu của bức tranh.
Velázquez tự thể hiện mình trong bức tranh ở góc trái, nhìn ra ngoài qua một tấm vải lớn được hỗ trợ bởi giá vẽ. Trên ngực ông là Huân chương Santiago, mặc dù ông chỉ nhận được huân chương này ba năm sau khi bức tranh hoàn thành, vào năm 1659. Cùng với đó, chìa khóa treo từ thắt lưng ông tượng trưng cho các chức vụ trong tòa án.
Một tấm gương phía sau phản chiếu hình ảnh của Vua Philip IV và Nữ hoàng Mariana, giúp xác nhận sự hiện diện của họ bên ngoài không gian trong tranh. Các nhà phê bình nghệ thuật như HW Janson và Joel Snyder cho rằng bức tranh phản chiếu hình ảnh của bức chân dung đôi của cặp đôi hoàng gia, trong khi Infanta và các người hầu chỉ làm nền cho cảnh này. Góc nhìn của bức tranh được cho là từ vị trí của nhà vua và hoàng hậu, với Infanta cùng những người hầu cận đứng ở tiền cảnh.
Bức tranh còn có các yếu tố khác, chẳng hạn như những bức tranh treo trên bức tường phía sau, bao gồm các tác phẩm của Rubens. Các bức tranh này mô tả các câu chuyện thần thoại, như Minerva trừng phạt Arachne và chiến thắng của Apollo trước Marsyas, tất cả đều liên quan đến Minerva – nữ thần trí tuệ và bảo trợ nghệ thuật. Những hình ảnh này không chỉ phản ánh sự kết nối giữa nghệ thuật và quyền lực, mà còn là một lời nhắc nhở về những hậu quả khủng khiếp của việc thách thức các vị thần.
Ý Nghĩa Sâu Xa Của Tác Phẩm
Dawson Carr nhận định rằng sự khó nắm bắt của bức tranh Las Meninas của Velázquez “gợi ý rằng nghệ thuật và cuộc sống chỉ là ảo ảnh.” Mối quan hệ giữa ảo ảnh và thực tế là chủ đề trung tâm trong văn hóa Tây Ban Nha thế kỷ 17, được thể hiện rõ trong tác phẩm Don Quixote, tác phẩm văn học nổi bật nhất của thời kỳ Baroque Tây Ban Nha. Trong bối cảnh này, vở kịch Life is a Dream của Calderón de la Barca được coi là tương đương với bức tranh của Velázquez. Câu thoại trong tác phẩm này: “Cuộc sống là gì? Một cơn điên cuồng. Cuộc sống là gì? Một cái bóng, một ảo ảnh và một trò lừa bịp. Điều tốt đẹp nhất là nhỏ bé; tất cả cuộc sống, có vẻ như chỉ là giấc mơ, và ngay cả giấc mơ cũng chỉ là giấc mơ” phản ánh sự mơ hồ và giả dối của thực tại, tương đồng với những gì Velázquez truyền tải trong Las Meninas.
Jon Manchip White cho rằng bức tranh có thể được xem như một bản tóm tắt toàn bộ cuộc đời và sự nghiệp của Velázquez, cùng với nghệ thuật của ông cho đến thời điểm đó. Velázquez đã tự đặt mình vào một không gian trung tâm trong cung điện hoàng gia, giữa các quan chức và các đồ vật biểu tượng cho cuộc sống tại triều đình, như một cách khẳng định vị trí nghệ thuật cao của mình. Nhà sử học nghệ thuật Svetlana Alpers chỉ ra rằng việc miêu tả Velázquez làm việc trong môi trường của hoàng gia không chỉ khẳng định địa vị của ông mà còn nâng cao tầm quan trọng của hội họa như một nghệ thuật tự do, khác biệt với những nghề thủ công cơ khí. Điều này có ý nghĩa đối với Velázquez, vì quy định của Dòng Santiago đã loại trừ những người làm nghề cơ khí.
Michel Foucault, trong cuốn The Order of Things (1966), dành chương mở đầu để phân tích Las Meninas. Ông xem xét bức tranh mà không bận tâm đến chủ đề, kỹ thuật hay bối cảnh lịch sử. Thay vào đó, Foucault tập trung vào mối quan hệ phức tạp giữa họa sĩ, người mẫu và người xem, nhấn mạnh sự giả tạo và sự đan xen của các mối quan hệ thị giác trong bức tranh. Foucault mô tả sự đối đầu giữa người xem và họa sĩ qua ánh mắt giao nhau, đồng thời chỉ ra rằng, khi người xem chiếm vị trí của chủ thể trong tranh, họa sĩ sẽ nhìn về phía họ như một phần của trò chơi thị giác này.
Foucault cũng cho rằng Las Meninas thể hiện dấu hiệu đầu tiên của một episteme mới, cách thức suy nghĩ thay đổi trong tư tưởng châu Âu, giữa hai thời kỳ cổ điển và hiện đại. Bức tranh cho thấy sự chuyển mình trong việc thể hiện và nhận thức không gian, khái niệm về sự thể hiện không còn bị ràng buộc bởi các quy chuẩn cổ điển, mà giờ đây có thể tự do thể hiện bản thân một cách thuần túy.
Ngoài ra, Xavier d’Hérouville trong bài phân tích năm 2015 đã đưa ra một cái nhìn mới về bức tranh, nhấn mạnh tên gọi ban đầu “Gia đình Philippe IV” và thuật ngữ “thần học hội họa” mà họa sĩ đương thời Luca Giordano đã sử dụng. Bức tranh không chỉ tóm tắt cuộc sống và sự nghiệp của Velázquez, mà còn mời gọi người xem cảm nhận quyền năng thiêng liêng, qua việc đặt mình vào vị trí của hoàng gia, có thể nhìn ngắm tác phẩm của mình mà không bị nhìn thấy. Cách thể hiện này mô tả một tấm gương một chiều, trong đó mỗi nhân vật trong bức tranh nhìn vào chính mình, còn hoàng gia từ phía sau cảm nhận sự quyền lực thiêng liêng mà họ trao cho người xem.
