Contents
Tranh Sơn Mài Là Gì ?
Tranh sơn mài là một loại hình nghệ thuật truyền thống của Việt Nam, được tạo nên bằng kỹ thuật sơn mài đặc biệt, sử dụng chất liệu từ cây sơn ta (Rhus succedanea). Sơn mài là quá trình kết hợp giữa kỹ thuật và nghệ thuật để tạo ra các tác phẩm với bề mặt bóng loáng, màu sắc tươi sáng và độ bền cao.
Nghệ thuật sơn mài có nguồn gốc từ các nền văn minh cổ đại ở Đông Á, đặc biệt là Trung Quốc và Nhật Bản. Tuy nhiên, tại Việt Nam, sơn mài đã được phát triển và hoàn thiện thành một hình thức nghệ thuật độc đáo. Tranh sơn mài ở Việt Nam phát triển mạnh mẽ vào đầu thế kỷ 20, đặc biệt tại trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (École des Beaux-Arts de l’Indochine), nơi các nghệ sĩ đã sáng tạo và kết hợp kỹ thuật sơn mài truyền thống với phong cách hội họa hiện đại.
Các Dụng Cụ Và Nguyên Liệu Phổ Biến Được Sử Dụng Trong Sơn Mài
Nghệ thuật sơn mài là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo của người nghệ nhân. Để tạo ra một tác phẩm sơn mài hoàn chỉnh, cần sử dụng nhiều dụng cụ và nguyên liệu khác nhau. Dưới đây là các dụng cụ và nguyên liệu phổ biến được sử dụng trong sơn mài.
Dụng Cụ
– Chổi Quét Sơn: Là dụng cụ cơ bản để quét các lớp sơn lên bề mặt tranh. Chổi có thể làm từ lông động vật hoặc sợi tổng hợp, với kích thước và độ cứng khác nhau tùy thuộc vào công đoạn sử dụng.
– Dao Khảm: Dùng để cắt và khảm các vật liệu như vỏ trứng, vỏ sò, và lá vàng vào bề mặt tranh.
– Bàn Chải Lông Mềm: Sử dụng để mài nhẹ và làm mịn các lớp sơn giữa các công đoạn.
– Giấy Nhám: Dùng để mài nhẵn bề mặt tranh giữa các lớp sơn, tạo độ mịn và chuẩn bị cho lớp sơn tiếp theo.
– Mài Đá: Được sử dụng để mài mịn bề mặt tranh sau khi đã phủ các lớp sơn, tạo độ bóng và hoàn thiện cho sản phẩm.
– Kẹp Khung: Giúp giữ cố định các vật liệu khảm trong quá trình làm việc.
– Dụng Cụ Cắt: Bao gồm các loại kéo, dao, và kìm dùng để cắt và tạo hình các vật liệu khảm.
– Bút Vẽ: Dùng để vẽ các chi tiết nhỏ và tinh xảo lên bề mặt tranh.
Nguyên Liệu
– Sơn Ta (Rhus Succedanea): Đây là loại sơn chính được chiết xuất từ cây sơn ta, có đặc tính kháng nước và tạo độ bóng cao cho tranh. Sơn ta được sử dụng cho cả lớp lót và lớp phủ cuối cùng.
– Gỗ: Là vật liệu nền phổ biến nhất, được chọn lọc kỹ lưỡng và xử lý chống mối mọt trước khi sử dụng. Các loại gỗ thường dùng bao gồm gỗ mít, gỗ sồi, và gỗ thông.
– Vải: Thường được phủ lên bề mặt gỗ trước khi sơn để tạo độ bền và tránh nứt nẻ.
– Vỏ Trứng: Được khảm vào bề mặt tranh để tạo các họa tiết sáng bóng và độc đáo.
– Vỏ Sò, Vỏ Trai: Dùng để tạo ra các hiệu ứng ánh sáng lung linh và màu sắc phong phú.
– Vàng, Bạc: Lá vàng và bạc được sử dụng để tạo các chi tiết sang trọng và nổi bật trên bề mặt tranh.
– Bột Màu: Các loại bột màu tự nhiên hoặc tổng hợp được pha trộn với sơn để tạo màu sắc cho tranh.
Quy Trình Làm Ra Một Bức Tranh Sơn Mài
Tranh sơn mài là một loại hình nghệ thuật độc đáo và tinh tế của Việt Nam, đòi hỏi sự khéo léo và tỉ mỉ trong từng công đoạn. Dưới đây là quy trình chi tiết để tạo ra một bức tranh sơn mài hoàn thiện, từ việc tạo vóc cho đến bước mài cuối cùng.
Tạo Vóc
Tạo vóc là bước đầu tiên và quan trọng nhất trong quy trình làm tranh sơn mài. Công đoạn này bao gồm nhiều bước nhỏ:
– Xẻ Gỗ: Những tấm gỗ ván (gỗ sồi, gỗ ván hoặc tre nứa) được chọn lọc kỹ lưỡng và xử lý để đảm bảo độ ẩm và keo kết dính. Sau khi xẻ gỗ theo kích thước cần thiết, bề mặt gỗ được đánh phẳng bằng giấy ráp.
– Phần Gắn: Sử dụng sơn sống trộn với bột mùn cưa để tạo hỗn hợp sơn gắn, dùng để trét lên những vị trí bị nứt, lõm trên bức vóc.
– Thảo Sơn: Sơn sống trộn bột cưa pha loãng được phết đều lên bề mặt gỗ, giúp bức tranh tránh ẩm và tăng tuổi thọ.
– Đánh Vải: Phủ lên bề mặt gỗ một tấm vải sô và quét một lớp sơn sống mỏng. Khi sơn ngấm sâu và khô lại, tấm gỗ sẽ có độ bền chắc giống một lớp lưới thép.
– Bó: Sơn bó (đất sét trộn với bột mùn cưa và sơn sống) được miết đều tay theo chiều dọc và chiều ngang, tạo lớp mỏng trên bề mặt gỗ. Sau đó để khô trong 3 ngày.
– Hom: Đất phù sa trộn với sơn sống được miết đều lên tấm gỗ để tạo độ mịn. Công đoạn này được lặp lại sau khi lớp sơn hom đầu tiên khô.
– Lót: Phủ lớp sơn sống lên bề mặt tấm gỗ hom. Sau khi khô, bức vóc được mài nước và phết thêm một hỗn hợp sơn nữa.
– Kẹt Vét: Hỗn hợp sơn sống và đất phù sa pha loãng được dùng để làm phẳng bề mặt. Công đoạn này lặp lại hai lần để tạo độ bền và độ dày cho bức vóc.
– Thí: Sơn chín (sơn then hoặc sơn cánh gián tùy vào mục đích) được quét lên toàn bộ bức vóc và mài nước. Công đoạn này được lặp lại sau khi khô.
Mài Tranh
Giai đoạn mài tranh là bước để tạo nên linh hồn của tác phẩm. Người nghệ sĩ sử dụng nước và giấy ráp để mài cắt lớp từ trên xuống tận đáy gốc, khám phá các lớp sơn đã sử dụng. Mài là giai đoạn cực khó, nếu mài quá tay sẽ khiến lớp sơn bị mất, còn nếu mài chưa tới sẽ không đạt yêu cầu. Lớp sơn mài được tách ngẫu nhiên qua lớp sơn, lớp vàng, lớp bạc,… và nếu người nghệ sĩ không bắt kịp thời điểm, vẻ đẹp của tranh sẽ không được bộc lộ trọn vẹn.
Phủ Sơn Bảo Vệ
Để tác phẩm sơn mài giữ được độ bền và đẹp với thời gian, người họa sĩ sẽ pha sơn kết hợp từ cánh gián loãng và bột mùn cưa, sau đó dùng vải miết chặt vào giữa và phủ đều. Thao tác thoát tranh được thực hiện bằng cách dùng tay rửa sao cho lớp sơn bám chắc vào bề mặt tạo ra một lớp phủ cực mỏng, trong suốt.
Bước cuối cùng sau khi mài là rửa sạch và đánh bóng bức tranh sơn mài bằng lòng bàn tay hoặc tóc rối. Khi nhiệt độ cao từ ma sát với tranh, lớp sơn sẽ tựa một lớp phủ trong suốt như gương, giúp mặt tranh bền và rắn chắc hơn.
Hoàn Thiện Tác Phẩm
Một tác phẩm tranh sơn mài hoàn thiện cần trải qua nhiều giai đoạn, từ bước làm vóc tranh cho tới giai đoạn mài với hàng chục lớp sơn và nhiều lượt mài khác nhau. Quá trình này kéo dài từ 4 đến 6 tháng, thậm chí nhiều năm trời. Chính sự phức tạp và tỉ mỉ trong kỹ thuật làm tranh đã khiến những tác phẩm sơn mài luôn bền đẹp và được đánh giá cao về giá trị nghệ thuật dù trải qua nhiều thập kỷ.
